Levend Joods Geloof nr. 6 zomer 1998
De symboolfunctie van een pizza. Israël: verdeeld of pluriform? - Chaya Brasz
Tijdens de landelijke Oneg Sjabbat op 6 juni hield Chaya Brasz, directeur van het Dinur Instituut voor de Geschiedenis van de Joden in Nederland van de Hebreeuwse Universiteit te Jeruzalem, een boeiende lezing over pluriform jodendom in Israël. Opdat alle leden van de Liberaal Joodse Gemeenten kennis kunnen nemen van hetgeen zij vertelde, drukken wij de tekst in twee afleveringen af. Deze maand het eerste deel.
Enkele weken geleden kwam ik in Jeruzalem rabbijn David Soetendorp - uit Southampton - tegen. Ik vertelde hem over de lezing die ik in Amsterdam zou gaan houden en hij adviseerde mij toen: 'Spreek de mensen maar hoop in.' Ik vond dat een typerende uitspraak voor de Soetendorpen; het probleem is dat de Soetendorpen - zoals u ongetwijfeld weet - altijd hoop inspreken, ook als die er niet is. Het zette mij erg aan het nadenken of ik dat advies wel kon opvolgen; dat wílde ik wel, maar dan alleen als het écht kon en als het advies een basis had in de realiteit. Uiteindelijk concludeerde ik dat hij gelijk had en dat ik hier in Amsterdam best een heel hoopvol verhaal kon houden, zelfs over pluralisme. Maar ook over andere onderwerpen; neem alleen al de datum 6 juni. Vanochtend tijdens de dienst heeft niemand eraan herinnerd dat wij 31 jaar geleden precies op die dag in grote angst zaten over het voortbestaan van de staat Israël. De Zesdaagse Oorlog brak uit. En vandaag gaat het ons kennelijk zo goed dat wij elkaar niet eens meer aan die tijd van diepe angst herinneren.
De staat Israël bestaat vijftig jaar. Er is heel veel bereikt en er komt ook vrede. Wij doen zoals u weet af en toe enkele grote en dramatische stappen achteruit, maar er komt vrede. En dus krijgen wij tijd voor de intern-joodse cultuurstrijd. Vroeger was volgens de opiniepeilingen de veiligheidssituatie van Israël hét onderwerp dat de Israëli's de meeste zorgen baarde. Tegenwoordig noemen zij de verdeeldheid van de samenleving als grootste zorg. Zolang wij leefden in een situatie van oorlog met de Arabieren bleef het interne conflict tussen de belangen van de seculiere en modern-westerse rechtsstaat enerzijds en die van de religieuzen anderzijds, min of meer onder tafel. Maar in tijden van rust kwam die cultuurstrijd altijd naar boven. Al gebeurde dat zelden zo hevig als de afgelopen tijd. Er is dus maar één conclusie mogelijk: er komt vrede en dus dreigt er ook oorlog. Wij noemen dat de 'dreiging van de vrede'.
Van tevoren wil ik u ervoor waarschuwen dat ik het niet zal hebben over 'joodse staat', maar die term graag vervang door joodse samenleving of overwegend joodse samenleving. Theodor Herzl schreef zijn boek over de Judenstaat en niet over de Juedische
Staat. De staat Israël is in de eerste plaats en in grote meerderheid een staat voor en van joden, maar de staat zelf dient een seculier en neutraal lichaam te zijn met seculiere wetten, die gelijke behandeling garanderen voor alle inwoners. Een jóódse staat wordt het pas als de seculiere wetgeving zou worden vervangen door de halacha. Een dergelijke ontwikkeling zou veel groepen achterstellen en de Israëlische samenleving veranderen in een samenleving die op veel terreinen de rechten van de mens schendt.
Op het ogenblik hebben wij in grote lijnen noch het een noch het ander en als westerlingen lijkt ons het invoeren van een volledige scheiding tussen Religie en Staat de meest voor de hand liggende oplossing. Het lijkt simpel, maar ik denk dat de scheiding van Religie en Staat in Israël wat anders zal verlopen dan in de westerse wereld. Er bestaat nu eenmaal een sterke behoefte om het joodse karakter van de Israëlische samenleving te bewaren en dus zetten we daar beschermende hekken omheen, om te voorkomen dat wij eindigen in een algemene westerse samenleving met een joodse religieuze minderheid.
Gelukkig kan ik u en mijzelf troosten met de stelling dat veel demografische voorspellingen niet uitkomen, omdat ze alle factoren van het heden als absolute constanten doortrekken naar de toekomst. Onverwachte wendingen worden daardoor uitgesloten en die onverwachte wendingen treden in de werkelijkheid nu eenmaal altijd op. Er hoeft maar een belangrijke ultra-orthodoxe rabbijn te zijn die dramatisch tot een ander inzicht komt en met zijn hele aanhang een verlichte beweging begint en de voorspellingen vallen als een kaartenhuis in elkaar.
Het vinden van een oplossing voor de spanning tussen een democratisch Israël en een halachisch Israël is de grote uitdaging voor Israël in de komende tijd. Ik wil u die spanning graag wat beter uitleggen met wat voorbeelden uit het dagelijks leven die niet direct de aandacht van de media trekken, maar illustreren hoe wij er als gewone burgers mee te maken hebben. En ik kom nu juist niet met de voorbeelden van charediem die niet in dienst gaan of charediem die een onevenredige hoeveelheid overheidsgelden naar zich toe weten te leiden. Dat zijn zaken die u allemaal al bekend zijn.
Ik woon in Jeruzalem. Ik woon al een eindje in de 21ste eeuw in een land met een vergaande technologische ontwikkeling en een samenleving die in veel opzichten heel modern is. Zelfs aan de mangal (de barbecue) in het park staat de hevig zwetende Israëli doorgaans nog per draagbare telefoon zijn zaken te doen en zijn laptop ligt in de auto om zijn faxen en e-mails ook tijdens zijn dagje uit nog te kunnen versturen.
Tegelijkertijd woon ik in de 18de eeuw. Wij hebben een staatsgodsdienst die zich in hoge mate met ons persoonlijk leven bemoeit, zoals dat vóór de Verlichting en vóór de Franse Revolutie in Europese landen het geval was. Wij trouwen nog altijd uitsluitend bij de geestelijkheid. Christenen bij priesters en dominees, moslims eveneens bij hun eigen religieuze leiders en de joodse meerderheid bij rabbijnen, maar dan wel uitsluitend orthodoxe rabbijnen, die de staatsgodsdienst vertegenwoordigen. Die staatsgodsdienst hanteert nogal wat wetten die voor moderne mensen niet langer te verdragen zijn. Ik denk maar aan de achterstelling van de vrouw, de onmogelijkheid voor sommige paren om te trouwen en een gezin te stichten omdat de een een Koheen is en de ander gescheiden. Ik denk ook aan het als vernederend ervaren onderzoek waarbij mensen die geen ketoeba van de ouders kunnen overleggen tot niet-joden worden verklaard, zonder rekening te houden met wat bijvoorbeeld het zeventig jaar wonen onder een anti-religieus communistisch Sovjet-regiem met joodse families heeft gedaan.
Daarom gaan veel van onze kinderen het land uit om te trouwen. Zij doen dat zo langzamerhand met honderden per jaar en zij doen dat ook als er geen enkel halachisch probleem bestaat. Als westerse mensen ervaren zij het onderzoek naar hun afkomst als racistisch. Zij zijn anti-religieus en trouwen op Cyprus en in Thailand omdat hun eigen land geen oplossing biedt. Inmiddels zijn het de kinderen van mijn vrienden en is het onderwerp een punt van discussie in de lokale supermarkt.
Om de toegenomen spanningen verder te illustreren wil ik u graag ook iets over pizza's vertellen.
De rest van dit artikel is te lezen in Levend Joods Geloof nr. 6 1998
Terug naar inhoudsopgave | Naar Bestel-service
Peter Halpern: 'Ik wilde weer fulltime chazzan worden' - Shirah Lachmann
Met een sprankelend liederenrecital in de Kleine Zaal van het Amsterdamse Concertgebouw nam Peter Halpern 28 juni afscheid. Na bijna tien jaar als chazzan in Nederland is hij teruggekeerd naar de Verenigde Staten. Wie tot dan toe alleen zijn kwaliteiten als chazzan had meegemaakt, kon die middag deelgenoot zijn van een boeiend en zeer afwisselend concert. Enige weken eerder vertelde Halpern hoe hij zijn jaren in Europa - en in het bijzonder in Nederland - had ervaren en waarom hij vertrekt. Een afscheidsgesprek.
'Het heeft iets ironisch dat ik de kans krijg nog een concert te geven in het Concertgebouw, terwijl ik nu weer fulltime chazzan wordt. Uitgerekend de afgelopen maanden heb ik ook verschillende telefoontjes gehad om auditie te doen bij een operagezelschap. Ik moest een keuze maken. Als het Gods wil is zal ik niet alleen fulltime chazzan zijn, maar óók de gelegenheid krijgen nog meer te zingen.'
Halpern weet dat zijn nieuwe gemeente - op de grens van groot Los Angeles en Ventura County - daar niet onwelwillend tegenover staat. 'Zij hebben mij al een openingsconcert aangeboden en toen ik daar was, werd ik ook attent gemaakt op de plaatselijke opnamestudio. Zij houden rekening met de persoonlijke wensen die ik zou kunnen hebben.'
Wat Halpern echter vooral aanspreekt, is dat Temple Adat Elohim precies de goede combinatie lijkt te hebben van eerbied en acceptatie als mens. 'Zij verwachten dat de chazzan leiding zal geven op het vlak van de muziek, een zekere mate spiritueel leiderschap heeft. Tegelijkertijd accepteren zij ook dat de rabbijn en de chazzan net zulke gewone mensen zijn als iedere andere persoon. Dat heb ik ook altijd zo prettig gevonden aan Nederland. In de Verenigde Staten en ik vermoed Duitsland is dat anders; titulatuur en maatschappelijke status hebben daar veel gewicht. Natuurlijk komt het tot op zekere hoogte ook in Nederland voor, maar er is altijd het prettige aspect: toe nou mijnheer de premier, u fietst toch ook! In Los Angeles krijg ik het gevoel dat het respect voor mijn positie is vermengd met achting voor de mens daarachter.'
De rest van dit artikel is te lezen in Levend Joods geloof nr. 6 1998
Terug naar inhoudsopgave | Naar Bestel-service
Lower East Side verjoodst weer - Carine Cassuto
In de film Crossing Delancey moet hoofdpersoon Amy Irving kiezen tussen twee mannen. De door een sjadchen uitgekozen augurkenverkoper die haar eigen buurt - de traditioneel-joodse Lower East Side in Manhattan - vertegenwoordigt en een wereldse schrijver die symbool staat voor het vooruitstrevende en vrije leven aan de overkant van Delancey Street. Nu, tien jaar na de film, is Delancey Street 'in'. De Lower East Side is hip, 'happening' en het toneel van een joodse renaissance.
Het meest treffende voorbeeld van die opleving is waarschijnlijk het Angel Orensanz Foundation Arts Center. In het gebouw van de voormalige Ansche Chesed synagoge hebben de Spaanse broers Angel en Al Orensanz een joods centrum uit de grond getimmerd dat door sommigen al het Lincoln Center van de Lower East Side wordt genoemd.
Hier komen oud en nieuw samen. Op vrijdagavond worden er, net als honderd jaar geleden, diensten gehouden. Terwijl het gebouw door de week een podium biedt aan artiesten als de componist van minimalistische muziek Philip Glass en het Kronos Quartet en John Zorn, de voortrekker van een groep joodse avant-garde musici.
In het neogotische gebouw komen heden en verleden samen. De synagoge werd in het midden van de vorige eeuw gesticht door Duitse joden die hun eigen Reform jodendom meenamen. Zij lieten de immigrantenbuurt uiteindelijk achter zich en richtten op 5th Avenue Temple Emmanu-El op, een ontmoetingsplaats voor hen die het gemaakt hadden. Nu komen hun kinderen en kleinkinderen in Orensanz samen. 'Je moet op zijn minst gepromoveerd zijn en drie talen spreken om hier naar binnen te kunnen,' grapt Al Orensanz.
Chinese opmars
Toch is niet iedereen ervan overtuigd dat de Lower East Side zijn joodse karakter aan het herwinnen is. Mike en Milton, de verkopers van Guss's Pickles, vertellen dat zij de enige overgebleven zuurverkopers op Essex Street zijn. Chinese stomerijen, restaurants en kleermakers hebben de plaats ingenomen van de joodse zuurverkopers. Nergens is de Chinese opmars beter zichtbaar dan op East Broadway, een van de hoofdaders van de Lower East Side. Aan het begin van Broadway doet het straattoneel nog het meest denken aan Hong Kong. De middenstand speelt hier in op de groeiende Aziatische bevolking die allang uit de voegen van het traditionele Chinatown is gebarsten. Een van de bakens van het joodse immigrantenleven, het kantoor van de Jiddisje krant Jewish Daily Forward, moest plaats maken voor een producent van Chinese bijbels. Op de gevel van het gebouw staan nu de volgende woorden: 'Jezus is uw redding'.
Maar even verder op Broadway lijkt het of de tijd heeft stilgestaan.
De rest van dit artikel is te lezen in Levend Joods Geloof nr. 6 1998
Terug naar inhoudsopgave | Naar Bestel-service